Գրեյվսի հիվանդության հիմքում աուտոիմուն պրոցեսն է: Այս հիվանդների շրջանում ոսկրածուծում հատուկ հակամարմիններ են առաջանում ՎԳ-ի հյուսվածքի հանդեպ՝ հակամարմիններ թիրեոտրոպ հորմոնի ռեցեպտորների հանդեպ: Հետաքրքիր է, որ այս հակամարմինները ՎԳ-ի հյուսվածքի վրա թողնում են խթանող ազդեցություն՝ ավելացնելով հորմոնների արտադրությունը և խթանելով ՎԳ-ի աճը: Գրեյվսի հիվանդության ախտորոշմանն օգնող նշաններից մեկը թիրեոտոքսիկոզի առկայությունն է: Հիվանդները գանգատվում են թուլությունից, հոգնածությունից, դյուրագրգիռ վիճակից, առատ քրտնարտադրությունից, «ներքին ջերմի» մշտական զգացումից, հուզականությունից: Հաճախ հիվանդները նշում են ձեռքերի մատների դող և արագ նիհարում:

      Գրեյվսի հիվանդության դեպքում արյան մեջ նկատվում է ՎԳ-ի հորմոնների քանակի զգալի աճ և թիրեոտրոպ հորմոնի քանակի նվազում: Բացի այդ, արյան մեջ հայտնաբերվում են հակամարմիններ թիրեոպերօքսիդազայի, թիրեոգլուբուլինի, և թիրեոտրոպ հորմոնի ռեցեպտորների հանդեպ: Գրեյվսի հիվանդության դեպքում ՎԳ-ի ուլտրաձայնային պատկերը շատ տիպիկ է. վերջինիս հյուսվածքն ունենում է զգալիորեն նվազած էխոգենություն (էկրանին տեսնում ենք գրեթե սև պատկեր): Այս զուգակցմամբ առկա է հյուսվածքի որոշակի անհամասեռություն: Երբեմն սոնոգրաֆիայիով կարող են հայտնաբերվել պարանոցի մեծացած ավշային հանգույցներ, որոնք վկայում են ՎԳ-ի հյուսվածքում բորբոքային պրոցեսի առկայության մասին:

      Հնարավոր է նաև ՈՒՁՀ-ով հայտնաբերել հանգույցներ, որոնք գրեթե սև ֆոնին երևում են  որպես «լուսավոր օջախներ»։

      Եթե հայտնաբերվում է 1սմ և ավելի մեծությամբ հանգույց, ապա դա ցուցում է բիոպսիա կատարելու համար:

      Գրեյվսի հիվանդության զուգակցմամբ առկա հանգույցների բուժման մոտեցումները կարող են տարբեր լինել: Մի շարք մասնագետներ նշում են, որ այս դեպքում ցանկացած հանգույց ենթակա է վիրահատական բուժման: Մասնագետների մեկ այլ խումբ էլ կարծում է, որ վիրահատությունը ճիշտ է միայն այն դեպքում, երբ հանգույցներում առկա է չարորակ պրոցես կամ թեկուզ դրա կասկած: Եթե, այնուամենայնիվ, կատարվում է վիրահատություն, ապա ցանկալի է ՎԳ-ն հեռացնել ամբողջությամբ:

ՎԳ հանգույցները երեխաների շրջանում շատ քիչ են հանդիպում: Հետազոտության ժամանակ դրանք կարող են հայտնաբերվել մինչև 1% դեպքերում: Բայց չարորակ պրոցեսը հանգույցներում շատ ավելի հաճախ է հանդիպում երեխաների, քան մեծերի շրջանում: Ըստ վիճակագրության՝ երեխաների շրջանում հանդիպող հանգույցների մոտ 25%-ն ունի չարորակ ծագում: Եթե մեծերի շրջանում հանգույցներն ավելի շատ հանդիպում են կանանց շրջանում, ապա երեխաների շրջանում տղաները գերակշռում են: Երեխաների շրջանում չարորակ պրոցեսի հանդեպ մեծ հակվածությունը ստիպում է բժշկին մեծ ուշադրություն դարձնել նրանց: Նման դեպքում հարկավոր է ուշադրություն դարձնել նաև ընտանեկան պատմությանը, քանի որ ՎԳ-ի չարորակ պրոցեսի հանդեպ կա ժառանգական նախատրամադրվածություն: Պետք է նաև հաշվի առնել ճառագայթային գործոնի առկայությունը (ճառագայթային թերապիա, պատահական ճառագայթում և այլն), որը նույնպես կարող է նպաստել ՎԳ-ի քաղցկեղի առաջացմանը։ Երեխաների շրջանում հետազոտումն ընթանում է բնականոն. Նախ՝ կատարվում է ՈՒՁՀ, իսկ հետո՝ այլ հետազոտություններ: 1սմ և ավելի մեծությամբ հանգույցների դեպքում բիոպսիայի կատարումը, ինչպես մեծահասակների, այնպես էլ երեխաների շրջանում  պարտադիր պայման է:

      Սովորաբար երեխաների շրջանում ՎԳ-ի քաղցկեղը հայտնաբերվում է բավական ուշ փուլում: Հաճախ հայտնաբերվում է ավշահանգույցների ախտահարում և մետաստազներ դեպի տարբեր օրգաններ: Չնայած այս ամենին՝ երեխաների շրջանում չարորակ ուռուցքներն ավելի հեշտությամբ են բուժվում և արդյունքներն ավելի գոհացուցիչ են, քան մեծահասակների դեպքում: Հաշվի առնելով երեխաների շրջանում չարորակ պրոցեսի առկայության բարձր ռիսկը՝ տարիքային այս խմբում վիրահատություններ կատարվում են շատ հաճախ: Սակայն դա բնավ չի նշանակում, որ բոլոր երեխաներին ցուցվում է վիրահատություն: Վիրահատության դիմում են՝ հաշվի առնելով կատարած հետազոտությունների և առաջին հերթին՝ բարակասեղային բիոպսիայի արդյունքները:

Մեր երկրում որպես կանանց կոնսուլտացիայի համալիր հետազոտությունների բաղադրիչ կատարվում է ՎԳ-ի  ՈՒՁՀ: Երբեմն հենց այս դեպքում է կնոջ օրգանիզմում առաջին անգամ  հայտնաբերվում ՎԳ-ի հանգույցներ: Պատահում են դեպքեր, երբ հղի կինը մինչ հետազոտվելը, մինչ հղիությունն արդեն իսկ տեղյակ է հանգույցների առկայության մասին:

      Ախտորոշիչ մոտեցումները գրեթե չեն տարբերվում համընդհանուր մոտեցումներից: Միակ տարբերությունը հղիների դեպքում ռադիոակտիվ յոդով կամ տեղնեցիումով ստինցիգրաֆիա կատարելու անհնարինությունն է: Հղիության ժամանակ ՈՒՁՀ կամ ԲԱԲ կատարելու համար հակացուցումներ չկան:

Մինչ հիմա չկան տվյալներ սաղմի ներարգանդային կյանքի վրա բարորակ ուռուցքների բացասական ազդեցության մասին, եթե, իհարկե, կնոջ օրգանիզմում հորմոնային ֆոնը  նորմայի սահմաններում է: Այն, որ չարորակ պրոցեսը կնոջ օրգանիզմի վրա ունենում է արտահայտված բացասական ազդեցություն, մեր օրերում   շատ հակասական  է և չհաստատված: Այս ամենը վկայում է այն մասին, որ հղիության ընթացքում պետք է հնարավորինս պահպանողական մոտեցում ցուցաբերել վիրահատական միջամտություններին:  Հատկապես նշենք, որ հանգույցի առկայությունը, անկախ դրա բնույթից (բարորակ թե չարորակ), հղիություն ընդհատելու ցուցում չէ: Հղիության առաջին 6 ամիսների ընթացքւմ հայտնաբերված ՎԳ-ի քաղցկեղն արդեն իսկ վիրահատական միջամտության ցուցում է, որն էլ պետք է կատարել 4-6 ամսական ժամկետում: Հղիության ավելի ուշ շրջանում հայտնաբերած չարորակ հանգույցների վիրահատական բուժումը պետք է կատարել ծննդաբերությունից հետո: Ռադիոակտիվ յոդով թերապիա հղիության ժամանակ չեն կատարում: Եթե բիոպսիայի արդյունքում եզրակացվել է «ֆոլիկուլային ուռուցք», ապա վիրահատությունը պետք է հետաձգել և կատարել ծննդաբերությունից հետո:

Տղամարդիկ շատ հազվադեպ են դիմում էնդոկրինոլոգի: Ըստ վիճակագրության՝ ՎԳ-ի հանգույցները տղամարդկանց շրջանում 10 անգամ քիչ են հանդիպում, քան կանանց շրջանում: Դրա հետ մեկտեղ չարորակ պրոցեսը երկու սեռերի շրջանում էլ հանդիպում է գրեթե նույն հաճախականությամբ: Դա վկայում է այն մասին, որ, ի տարբերություն կանանց, տղամարդկանց դեպքում ՎԳ-ի հանգույցների չարորակ տեսակը գերակշռում է: Բայց դա չի նշանակում, որ տղամարդկանց շրջանում միշտ առկա է քաղցկեղ: Եվ ոչ միշտ է, որ տղամարդկանց պետք է վիրահատել, ինչպես ենթադրվում և խորհուրդ էր տրվում նախկինում: Սակայն տղամարդկանց դեպքում հանգույցների հայտնաբերումը բժշկից պահանջում է լրացուցիչ զգուշավորություն՝ հնարավոր չարորակ գոյացություն ախտորոշելու և հետագա բուժումը ճիշտ և արդյունավետ կազմակերպելու համար: Վերը նշվածը չի նշանակում, թե կանանց պետք չէ հետազոտել և բուժել: Պարզապես կանայք ունեն լավ արտահայտված ներքին կարգապահություն և խնդրի դեպքում դիմում են բժշկի: Տղամարդիկ հակված են քիչ ուշադրություն դարձնելու սեփական առողջությանը, որի հետևանքով շատ ուշ են դիմում բժշկի, և հնարավոր առկա չարորակ պրոցեսը ուշ է հայտնաբերվում: ՎԳ-ի տարբերակված քաղցկեղն անգամ ԱՄՆ-ում տղամարդկանց շրջանում հայտնաբերվում է միջինը 30 տարի ուշ (ի տարբերություն կանանց), իսկ մահացությունը գերազանցում է կանանց նույն ցուցանիշը: Տղամարդկանց դեպքում հանգույցների ախտորոշումը և բուժումը չի տարբերվում մյուս դեպքերից: Բժշկին վաղ դիմելը և սեփական անձի հանդեպ գրագետ խնամքը՝ արդյունավետ են դարձնում տղամարդկանց ՎԳ-ի քաղցկեղի վաղ ախտորոշումը և հետագա բուժման համապատասխան և արդյունավետ կազմակերպումը:

ՎԳ-ի հանգույցների հանդիպման հաճախականությունը 60 և ավելի բարձր տարիքային խմբում զգալիորեն գերազանցում է մյուս տարիքային խմբերում նույն ցուցանիշը: Ըստ էության՝ մարդկանց մեծ մասն այդ տարիքային խմբում ՎԳ-ում հանգույցներ ունի: Սակայն այս տարիքային խմբում  հանգույցների կառուցվածքը (կազմությունը) փոքր-ինչ տարբերվում է: Առավելապես  հանդիպում են բազմահանգուցավոր խպիպը, ավտոնոմ-ֆունկցիոնալ (հորմոն-ակտիվ) հանգույցները, չարորակ ուռուցքները: Ախտորոշումն այս դեպքում ևս չի տարբերվում մյուս դեպքերից: Բուժելիս  բժիշկները պետք է հաշվի առնեն ուղեկցող հիվանդությունների առկայությունը, որոնք սովորաբար մեծահասակների շրջանում միշտ կան: Եթե կա շատ ծանր ուղեկցող ախտաբանություն, ապա ցանկալի է վիրահատությունը հետաձգել՝ բոլոր հնարավոր բարդություններից խուսափելու համար: Այդ իսկ պատճառով, տարեց բնակչության շրջանում բուժումը ցանկալի է կատարել ոչ վիրահատական մեթոդներով: Եթե առկա են հորմոն-ակտիվ ուռուցքներ, որոնք հանգեցրել են թիրեոտոքսիկոզի առաջացմանը, ապա ցանկալի է կիրառել ռադիոթերապիայի նվազ ինվազիվ մեթոդներ (էթանոլային սկելերոթերապիա, ռադիոհաճախական թերմոդեստրուկցիա): Ներհյուսվածքային դեստրուկցիայի մեթոդները (առավել հաճախ՝ էթանոլային սկլերոթերապիան) կիրառվում են խոշոր չափերի հասնող հանգույցների (որոնք ճնշում են հարակից հյուսվածքներն ու օրգանները) բուժման մեջ: Չարորակ ուռուցքներն արդեն իսկ վիրահատական ցուցում են, անգամ եթե առկա են ուղեկցող ծանր հիվանդություններ, որոնք վիրահատական միջամտության հակացուցում են: Այս դեպքում վիրահատությունը պետք է կատարվի այնպիսի բժշկական կենտրոնում, որտեղ կան թե՛ բավարար փորձ, թե՛ լուրջ անէսթեզիոլոգիական բազա (անզգայացման ժամանակակից սարքավորումներ, անհրաժեշտ սարքավորումներով հագեցած վերակենդանացման բաժանմունք և այլն): Երբեմն հենց ճիշտ կազմակերպված անեսթեզիոլոգիական ծառայությամբ է պայմանավորված վիրահատության բարեհաջող ելքը տարեց հիվանդների շրջանում:

Մի շարք դեպքերում հիվանդների շրջանում վիրահատությունից հետո մնացած ՎԳ-ի հյուսվածքում որոշ ժամանակ անց առաջանում են հանգույցներ: Հանգույցների կրկնակի և ավել անգամ առաջացումը կոչվում է ռեցիդիվող հանգուցավոր խպիպ: Ռեցիդիվը  բավական հաճախ հանդիպող իրավիճակ է: Եզակի խոշոր հանգույցի վիրահատությունից հետո ռեցիդիվի առաջացման հավանականությունը մոտ 5% է:  Իսկ բազմաթիվ հանգույցների վիրահատությունից հետո, եթե մնում է ՎԳ-ի հյուսվածք, ռեցիդիվի առաջացման հավանականությունը հասնում է 20%-ի: Նոր հանգույցների առաջացումը (ռեցիդիվի առաջացում) բազմահանգուցավոր խպիպների վիրահատությունից հետո այն հիմնական խնդիրն է, որի պատճառով վիրաբույժների մեծամասնությունը գերադսում է ամբողջապես հեռացնել ՎԳ-ն (որից հետո ռեցիդիվ չի կարող լինել): Մեծ մասամբ հանգույցների կրկնակի ի հայտ գալը բուժում չի պահանջում: Ռեցիդիվների դեպքում չարորակ պրոցեսի առաջացման հավանականությունը չի գերազանցում 5%-ը: 1սմ և ավելի մեծությամբ հանգույցների դեպքում կատարված բիոպսիայի արդյունքը կորոշի բուժման հետագա մարտավարությունը: Բարորակ հանգույցների ռեցիդիվի դեպքում առանձնապես բուժում չի պահանջվում, բացառապես այն դեպքերի, երբ հանգույցը շատ մեծ է և ճնշում է հարևան օրգաններին: Վիրահատական բուժում ցուցված է նաև ռեցիդիվող հորմոն-ակտիվ հանգույցների դեպքում:

  Պետք է նշել, որ կրկնակի վիրահատությունը տեխնիկապես բավականին բարդ է վիրաբույժի համար (վիրահատական դաշտի անատոմիական փոփոխություններ, արտահայտված սպիական ձևափոխումներ, օրգանների շարժումների սահմանափակումներ): Տեխնիկական դժվարություններով պայմանավորված՝ կրկնակի վիրահատությունները լի են մի շարք բարդություններով: Լավ արդյունքների հասնելու համար ցանկալի է վիրահատությունները կատարել մասնագիտացված կլինիկաներում: Շատ կարևոր է, որ երկրորդ վիրահատությունը կատարելուց առաջ բժշկին  տեղեկություններ տրվի առաջին վիրահատության մասին (դուրս գրման էպիկրիզ, նախկինում հեռացված ՎԳ-ի հատվածի ախտահյուսվածքաբանական հետազոտության արդյունքները): Հենց վիրահատող բժշկի կողմից մանրամասնորեն կատարված ՈՒՁՀ-ով հնարավոր է պատկերացում կազմել սպասվելիք վիրահատության ծավալի մասին, նաև ապահովել ավելի որակյալ միջամտություն: Ռեցիդիվի պատճառով կատարվող վիրահատության ժամանակ անհրաժեշտ է ամբողջությամբ հեռացնել մնացած ՎԳ-ի հյուսվածքը, որպեսզի բացառվեն նոր ռեցիդիվները: