Վահանաձև գեղձը թիթեռնիկաձև օրգան է՝ տեղակայված պարանոցի առաջային մասում վահանաճառի և  շնչափողի առաջակողմնային մակերեսին: Նրա զանգվածը տատանվում է 25-40 գրամի սահմաններում, կանանց շրջանում ծավալը քիչ գերազանցում է 18սմ³-ը, իսկ տղամարդկանց շրջանում 25սմ³ է

           Գեղձը կազմված է աջ և ձախ բլթերից, նրանց միջև առկա նեղուցից և բրգաձև բլթից, որը երբեմն կարող է բացակայել (նկար 1): Վահանագեղձի հյուսվածքն ունի առատ արյունամատակարարում: Ի դեպ, վերջին մի քանի տարիների ընթացքում կատարված հետազոտությունների արդյունքները վկայում են այն մասին, որ դեպի վահանագեղձի հյուսվածք արյան հոսքը մոտ 50 անգամ գերազանցում է դեպի մկաններ արյան հոսքին: Վահանագեղձի մակերեսին մոտ տեղակայված են անատոմիական կարևոր տարրեր, մասնավորապես՝ խոշոր արյունատար անոթներ (ընդհանուր քնային զարկերակ, ներքին լծային երակ), նյարդեր (հետադարձ կոկորդային նյարդ, վերին կոկորդային նյարդ), շնչափողը, կերակրափողը, հարվահանաձև գեղձերը (նկար 2): Հենց վերը նշված անատոմիական տարրերի վահանաձև գեղձին մոտ լինելով էլ պայմանավորված են մի շարք բարդությունների (այդ թվում՝ կյանքին սպառնացող) առաջացումը վահանաձև գեղձի վրա կատարվող վիրահատությունների ժամանակ:

:

Նկար 1

Նկար 2

           Վահանագեղձի հյուսվածքում տարբերում են 3 տեսակի բջիջներ(նկար 3).

 A-բջիջներ. քանակությամբ գերազանցում են մյուս բջիջներին և մասնակցում են վահանագեղձի հորմոնների սինթեզին: Այս բջիջները ձևավորում են կլորավուն գոյացություններ, որոնք կոչվում են ֆոլիկուլներ: Ֆոլիկուլների կենտրոնում կոլոիդ (դոնդողանման) զանգվածն է, որը պարունակում է հորմոնների պաշարներ:

 B-բջիջներ. կոչվում են նաև Հարթլ (Hurthle, Гюртле)  բջիջներ: Սրանք տեղակայված են ֆոլիկուլների միջև: Այս բջիջների ֆունկցիան վերջնականապես բացահայտված չէ, բայց հայտնի է, որ սրանք արտադրում են կենսաբանորեն ակտիվ նյութեր (օրինակ՝ սերոտոնին):

 C-բջիջներ. արտադրում են կալցիտոնին (թիրեոկալցիտոնին), որը նվազեցնում է կալցիումի քանակն արյան պլազմայում:

Նկար 3

           Վահանագեղձի հիմնական ֆունկցիան, փաստորեն, հորմոնների արտադրությունն է: Վահանագեղձն արտադրում է 3 հորմոն՝

1. տրիյոդթիրոնին ( T3). պարունակում է յոդ,

2. տետրայոդթիրոնին (T4՝ թիրոքսին). պարունակում է յոդ,

3. թիրեոկալցիտոնին (որը, ինչպես արդեն նշվեց, արտադրվում է C-բջիջներում). չի պարունակում յոդ(նկար 4):

T3-ն ավելի ակտիվ հորմոն է (մոտ 5-6 անգամ), իսկ T4-ը ծառայում է որպես «դեպո»:

Անհրաժեշտության դեպքում T4-ը վերածվում է ակտիվ T3-ի:

Վահանագեղձի հորմոնները կատարում են մի շարք կարևոր ֆունկցիաներ:Առաջին հերթին կարգավորում են հիմնական նյութափոխանակությունը: Հիմնական նյութափոխանակություն է կոչվում քիմիական պրոցեսների այն շարքը, որն օրգանիզմի կենսունակության համար ապահովում է էներգագոյացում ցանկացած եխանիկական աշխատանքի բացակայության դեպքում:

 Վահանագեղձի հորմոնները մասնակցում են նաև սրտի կծկումների կարգավորմանը, ապահովում են նորմալ նյարդային գրգիռների առաջացում, աղիքներում ուժեղացնում են ածխաջրերի ներծծումը և այլն:

Վահանագեղձի հորմոնների արտադրությունը կարգավորվում է «բարձրադիր» գեղձերի՝ հիպոթալամուսի  (ենթատեսաթմբի) և հիպոֆիզի (մակուղեղի) միջոցով: Հիպոֆիզն արտադրում է թիրեոտրոպ հորմոն, որն էլ հենց կարգավորումէ T3-իև T4-ի արտադրությունը: Վահանագեղձի հորմոնների պակասի դեպքում թիրեոտրոպ հորմոնի քանակն արյան մեջ մեծանում է, իսկ ավելցուկի դեպքում՝ նվազում:

Թիրեոտրոպ հորմոնի քանակի մեծացումն ընդունված նորմայից, որի դեպքում վահանագեղձի հորմոնների (T3, T4) քանակն արյան մեջ նվազում է, կոչվում է հիպոթիրեոզ: Երբ թիրեոտրոպ հորմոնի քանակը նվազում է, իսկ T3-իևT4-ի քանակը մեծանում, ապա առկա է հիպերթիրեոզ:

Վահանաձև գեղձի հորմոնները սինթեզվում են (արտադրվում են) յոդի մասնակցությամբ, որի քանակն էլ բավարար պետք է լինի հորմոնների սինթեզի համար: Հետևաբար յոդի պակասը կամ ավելցուկը հանգեցնում է  հորմոնների սինթեզի խանգարման և վահանագեղձի հիվանդությունների առաջացման:

Հայաստանի տարածքի մեծ մասը յոդի պակասի գոտի է: Մեր կողմից օգտագործվող սննդամթերքի չափաբաժնում (բանջարեղեն, միս, կաթնամթերք) գրեթե աննշան է յոդի պարունակությունը: Կատարված մեծամասշտաբ հետազոտություններով հաստատվել է, որ յոդը մեծ քանակությամբ առկա է ծովամթերքներում, որոնցով, ցավոք, աղքատ է Հայաստանը, ուստի և մեր սննդային չափաբաժինը: Յոդի անբավարար քանակությունը վտանգավոր է թե՛սաղմի և թե՛երեխաների համար: Այս դեպքում յոդն անհրաժեշտ է կենտրոնական նյարդային համակարգի և մտավոր նորմալ զարգացման համար (նկար 4 ) :